Milli İnnovasiya Sisteminin inkişafını təmin edən əsas amillərdən biri universitet-sənaye əməkdaşlığının formalaşması və genişləndirilməsidir. Bu sahədə müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Həmin nəzəriyyələrin xülasəsi olaraq qeyd etmək olar ki, universitet-sənaye əlaqələrinin inkişafının əsas inkişaf amili bu iki təşkilat arasında əlaqələrin onların maraqları əsasında qurulması və buna dövlətin lazımi dəstək göstərməsidir.
Son illərin statistik rəqəmlərinə nəzər yetirdikdə aydın olur ki, ölkəmizdə tədqiqat və işləmənin ÜDM-də payı göstəricisinə görə inkişaf etmiş ölkələr, Şərqi Avropa, bir sıra başqa inkişaf etməkdə olan olkələr və hətta MDB-ə daxil olan ölkələrin əksəriyyətindən aşağıdır. Lakin burada diqqət çəkən başqa əsas məsələ ondan ibarətdir ki, bu göstəricinin strukturuna nəzər yetirdikdə tədqiqat və işləmə xərclərinin sektorlar üzrə bölgüsündə dünya ölkələrinin əksəriyyətində biznes sektorunun böyük paya (ümumi rəqəmdə 60-70%) sahib olmasına baxmayaraq, ölkəmizdə əksinə biznes sektorunun payı çox az, dövlət sektorunun payı isə yüksəkdir. Bu da ölkəmizdə elmi tədqiqatlara biznes sektorunun lazımi diqqət göstərmədiyinə bir misaldır. Bundan əlavə qeyd etmək lazımdır ki, ölkəmiz son ildə Qlobal Rəqabətqabiliyyətlilik indeksində 140 ölkə içərisində 40-cı olmasına baxmayaraq, elmi tədqiqat institutlarının keyfiyyətinə görə 89-cu və universitet-sənaye əməkdaşlığında isə daha aşağı 103-cüdür. Qeyd edilənlər ölkəmizdə bu iki təşkilat arasında əlaqələrin çox zəif olduğunu sübuta yetirir.
Bir sıra mütəxəssislərin fikirlərinə görə ölkədə universitet-sənaye əlaqələrinin inkişafına maneələrdən biri elmi tədqiqatların keyfiyyətinin azlığıdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq səviyyəli mütəxəssislərin bildirdiklərinə görə elmi tədqiqatların keyfiyyətinin artırılmasına bir sıra amillər təsir edir. Həmin amillərdən ən əsası əldə olunan nəticələrin kommersiyalaşdırılmasıdır. Tədqiqat müəssisələrində əldə olunan nəticələrin kommersiyalaşdırma amilləri aşağıdakılardan ibarətdir:
– Yüksək səviyyəli tədqiqat
Yüksək səviyyəli tədqiqat innovasiyanı stimullaşdırır. Bu fəaliyyət bacarıqlı insanlar tərəfindən həyata keçirilir və beynəlxalq əlaqələr yaradır. Bu fəaliyyət nəticəsində biznes fəaliyyəti üçün yeni ideyalar yaradılır.
– Tədqiqatların məqsədli olması
Bir sıra ölkələrdə (Almaniya, Böyük Britaniya, Yeni Zelandiya, Kanada və Danimarka) tədqiqatlar mövcud və gələcək, habelə milli əhəmiyyəti olan sahələr üzrə aparılır. Demək olar ki, bütün İƏİT-ə üzv olan ölkələrdə uzunmüddətli milli elm və tədqiqat investisiya siyasəti yürüdülür. Avropa Birliyi ölkələrində milli texnologiyanın gücləndirilməsi məqsədilə strateji tədqiqat prioritetlərinə böyük maliyyə vəsaiti ayrılır. Həmin ölkələr tədqiqatın hədəflərini seçərkən ehtiyac duyulan texnologiyaların tapılması sahəsində sənaye müəssisələri ilə danışıqlar aparılması kimi müxtəlif kritetiyalardan istifadə edirlər.
– Tədqiqat və sənaye müəssisələri arasında əməkdaşlıq
Tədqiqat və sənaye sektoru arasında əməkdaşlıq innovasiya üçün əhəmiyyətli rola malikdir. Beynəlxalq araşdırmalara əsasən innovasiya tədqiqatçıların və sənaye müəssisələrinin məkan baxımından bir yerdə fəaliyəti nəticəsində daha da inkişaf edir. Bir sıra ölkələrdə, xüsusilə də Avstraliyada tədqiqat və sənaye müəssisələri arasında əlaqənin yaradılmasında vasitəçilər önəmli rol oynayırlar. Bu vasitəçilər universitetlər, dövlət tədqiqat mərkəzləri və başqa təşkilatlar tərəfindən yaradıla bilər və onların əsas fəaliyyəti kommersiyalaşdırma imkanları olan eksperimental məsələlərin müəyyənləşdirilməsidir.
Universitet sənaye əməkdaşlıq modelləri
Avropanın bir sıra universitetlərində keçirilmiş araşdırmaların nəticəsinə əsasən universitet-sənaye arasında müxtəlif növ əməkdaşlıq mövcuddur. Bu əməkdaşlıqlar universitetlərin fəaliyyət sahələrini (tədris, elm, xidmət) əhatə edərək aşağıdakılardan ibarətdir: tədris planlarının işlənməsi, həyat boyu öyrənmə, tələbələrin mobilliyi, təhsil işçilərinin mobilliyi, tədqiqat və işləmə nəticələrinin kommersiyalaşdırılması, tədqiqat və işləmə sahəsində əməkdaşlıq, sahibkarlıq və idarəetmə. Bu əməkdaşlıqlar birbaşa şəkildə universitetlərin missiyası və sənaye müəssisələrinin ehtiyacları ilə əlaqədardır.
Universitet-sənaye əməkdaşlığının maneələri
Aparılmış tədqiqatlara əsasən dünya ölkələrinin əksəriyyətində universitet-səneyə əməkdaşlığının inkişafında bir sıra maneələr mövcuddur və həmin maneələrə nəzər yetirdikdə onların Azərbaycanda da mövcud olduğu nəzərə çarpır.
– İnnovasiya maneələri
Firmaların innovasiya problemləri barəsində aparılmış tədqiqatlardan aydın olur ki, onların əsas maneələri – xərc məhdudiyyəti, risk məhdudiyyəti və təşkilati imkanlardır.
– Mövzunun seçilməsində fikir ayrılığı
Firmalar ilə universitetlər arasında özünəməxsus uyğunsuzluq mövcuddur. Bu da universitetlərin əsasən baza tədqiqatlarına əsaslanması və firmaların isə əldə olunmuş nəticələrin kommersiyalaşdırılması sürətinə daha çox diqqət göstərməsindən yaranır. Əməkdaşlıqlar müəyyən xərc tələb edir, nəticələr orta və uzunmüddətdə öz təsirini göstərir. Lakin firmalar qısamüddətli hazırkı biznes mühitini əhatə edən nəticələrə maraqlıdırlar.
– Prioritetlər
Hər bir tərəf müqabilin fərqli fəaliyyətlər əsasında müxtəlif prioritetləri vardır. Tədqiqatçılar çox vaxt biliyin ötürülməsinə üstünlük verirlər, lakin firmalar istehsal formatında çıxışa, yəni son məhsula istiqamətlənirlər. Reputatsiyalarının artması məqsədilə baza sahəsində nəşr olunan elmi əsərlərinin sayının çoxaldılması tədqiqatçıların üstünlük verdikləri məsələlərdəndir. Lakin firmalar tətbiqi sahələrdə tədqiqatın olmasında maraqlıdırlar. Firmalar rəqabət üstünlüklərini saxlamaq məqsədilə universitetlər ilə əməkdaşlıq edirlər. Onlar özlərinin özəl biliklərinin gizli saxlanılmasını istəyirlər və nəşr olunmasının əleyhinədirlər.
Universitet və sənaye əməkdaşlığının motivasiyaları
Universitet və sənaye əməkdaşlığının müvəffəqiyyəti hər bir tərəf müqabilinin missiya və motivasiyasının ehtiyaclarını ödəməyindən asılıdır.
Universitetlərin sənaye ilə əməkdaşlığının motivasiyaları:
– Universitetlərdə sahibkarlıq mədəniyyətinin yaradılması;
– Məzunlar üçün əmək bazarına inteqrasiya;
– Praktiki biliyin əldə edilməsi;
– Universitetlərə royalti ödənişlər;
– Sənaye ilə daha sıx əməkdaşlığına görə yüksək dövlət maliyyələşməsi əldə etməsi;
– Firmanın bilik ehtiyatlarının əldə edilməsi;
– Sənaye ilə əlaqədar informasiyaların (statistik rəqəmlərin) əldə edilməsi;
– Tədris və təlim məqsədilə yeni ideyaların formalaşması;
– İxtisaslı işçi heyətin işlə təmin edilməsi;
– Bilik yaradılması və istifadəsi şəbəkəsinə çıxış imkanının əldə edilməsi;
– Yenilənmiş texniki biliyin əldə eidlməsi;
– Universitet üçün büdcə məhdudiyyətinin artırılması.
Sənaye müəssisələrinin universitet ilə əməkdaşlığının motivasiyaları:
– Əqli mülkiyyət hüququ haqqında səmərəli institutsional siyasət;
– Universitetlərin təchiz olunmuş fakultələrinə asan çıxış imkanlarının əldə edilməsi;
– Universitetlər ilə əməkdaşlığına görə yüksək dövlət maliyyələşməsinin əldə edilməsi;
– Universitetlərdən yüksək ixtisaslı işçi heyətin işlə təmin edilməsi;
– Universitetlər ilə əməkdaşlığına görə vergi güzəştlərinin əldə edilməsi;
– Mövcud məhsulun təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar tədqiqatın sürətləndirilməsi və gücləndirilməsi;
– Cəmiyyətdə şirkətin ictimai təsvirinin möhkəmləndirilməsi;
– Rəqabət üstünlüyünü artıran yeni texnologiyaların və proseslərin əldə edilməsi;
– Satışların və mənfəətin artırılması;
– İşçi heyətin keyfiyyət səviyyəsinin artırılması;
– Istedadlı tələbələrin işə götürmək imkanlarının əldə edilməsi;
– Tədqiqat və işləmə sahəsində şirkətin ümumi məlumatlılığın və bacarıqlarının artması;
– Şirkətdə innovasiya mədəniyyətinin yaradılması.
Nəticə və təkliflər
Bir çox dünya ölkələrində universitet-sənaye əməkdaşlığının mövcud durumu və inkişaf istiqamətləri tədqiq edilərək Azərbaycana uyğun bir model hazırlanmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, universitet-sənaye əlaqələrinin formalaşması və inkişafı məqsədilə ölkəmizdə və universitetimizdə bir çox işlər görülmüşdür. Lakin ölkəmizdə elmi tədqiqatların keyfiyyətinin artırılması, təhsilin keyfiyyətinin gücləndirilməsi, ikitərəfli əlaqələrin inkişafı nəticəsində əldə olunan nəticələrin biznesdə tətbiqi ilə ölkədə iqtisadi artımın əldə olunması və həmin praktiki nəticələrə əsaslanan məqalələrin dünyanın nüfuzlu jurnallarında çap edilməsilə universitetin reytinqinin artması, habelə cəmiyyətdə praktiki təcrübəyə malik müəllim və tələbələrə sahib universitetin nüfuzunun güclənməsi məqsədilə bir sıra işlərin görülməsi tövsiyə edilir. Həmin tövsiyələrin bir hissəsi dövlət tərəfindən, bir hissəsi isə universitet tərəfindən həyata keçirilməlidir:
Dövlət tərəfindən həyata keçirilməli tədbirlər:
1. Aparılmış araşdırmalardan müəyyən olunmuşdur ki, dünya ölkələrində universitet ilə sənaye arasında əlaqələrin inkişafına maneələrdən biri sənaye müəssisələrinin tədqiqat və işləmə sahəsində mümkün tərəf müqabilinin tapılmasında çətinliklərlə qarşılaşmalarıdır. Bu problemin həll edilməsi üçün bir sıra inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət tərəfindən universitetlərin şəbəkəsi yaradılmış və dövlət tərəfindən idarə olunur. Universitetlərin şəbəkəsi dedikdə ölkədə mövcud olan hər bir universitetin bütün sənaye-universitet əlaqələrini əhatə edə bilən sahələr üzrə koordinasiyası məqsədilə müvafiq onlayn platformanın yaradılması nəzərdə tutulur. Belə bir onlayn platformanın aşağıdakı vəzifələri müəyyənləşdirilməlidir:
– Ölkədə mövcud olan bütün universitetlər arasında universitet-sənaye əməkdaşlıqları sahəsində razılıq əldə edilməli;
– Ölkədə olan hər bir universitetin sənaye ilə əlaqələrini koordinasiya edən portalın yaradılması (portal informasiya xarakterli olmalı, buradan hər bir universitetə giriş imkanları nəzərdə tutulmalı, hər bir universitetin sənaye ilə əməkdaşlıqlarını əhatə edən informasiyalar yer almalı);
– Hər bir universitetdə universitet-sənaye əməkdaşlıqlarının inkişafı ilə əlaqədar fəaliyyət göstərən şöbələrlə sıx əməkdaşlıq edilərək makro səviyyədə ikitərəfli əlaqələrin genişləndirilməsi məqsədilə müvafiq birgə siyasət yürüdülməli və s.
2. Universitetlərin maliyyələşdirilməsində tələblərin sayı və s. kimi amillərlə yanaşı universitetlərin sənaye ilə əməkdaşlığı faktoru nəzərə alına bilər. Belə ki, hazırki dövrdə universitetlər bir sıra göstəricilərə əsasən dövlətdən maliyyələşirlər. Bu göstəricilərə sənaye ilə əməkdaşlıq səviyyəsini də daxil etmək olar.
3. Innovasiya vauçeri universitet-sənaye əməkdaşlığını gücləndirmək üçün istifadə edilə bilən münasib vasitədir və Niderland, İrlandiya və Böyük Britaniya kimi ölkələrdə müvaffəqiyyətlə sınaqdan keçirilmişdir. Innovasiya vauçerləri dövlətin firmalara (əsasən kiçik və orta müəssisələrə) universitetlərdən və dövlət tədqiqat mərkəzlərindən xidmətlərin alınması üçün kiçik kredit xətlərinin açılmasıdır.
4. Sənaye müəssisələrinə universitet ilə əməkdaşlığına görə vergi güzəştlərinin tətbiqi.
5. Universitet işçilərinin sənaye ilə əməkdaşlığını əhatə edən mükafat sisteminin tətbiqi.
Universitet tərəfindən həyata keçirilməli tədbirlər:
1. Sənaye ilə əlaqələr şöbəsinin yaradılması
Universitetlərin əsas missiyaları tədris və elm olduğundan universitet daxilində belə bir şöbənin yaradılmasının əsas məqsədi universitetin missiyalarına uyğun müvafiq sənaye müəssisələri və dövlət orqanları ilə qarşılıqlı əlaqələrin yaradılmasıdır. Bu şöbənin əsas fəaliyyətinin birincisi müvafiq sayt və yaxud da universitetin saytı çərçivəsində bütün funksiyaları əhatə edən linkin yaradılmasıdır. Bunun vasitəsilə hamının istənilən informasiyasını tez bir zamanda və sürətlə əldə etmə imkanını yaratmaq olar. Qeyd edilən şöbənin vəzifələri aşağıdakılardan ibarət ola bilər:
Tədris üzrə:
1. Tədris planlarının hazırlanması və təkmilləşdirilməsində sənaye müəssisələri və müvafiq dövlət orqanlarının nümayəndələrinin iştirakının təmin edilməsi. Belə növ əməkdaşlıq universitetlərdə mövcud tədris planlarının təkmilləşdirilməsi və yeni ixtisaslar üzrə tədris planlarının hazırlanmasını əhatə edir. Universitetlərin ölkədə populyarlığının və universitetlər içərisində reytinqinin artmasına təsir edən əsas amillərdən biri məzunların hansı sürətlə iş əldə etməsidir və bildiyimiz kimi məzunların tez bir zamanda ixtisaslarına uyğun iş əldə etmələri onların peşəkarlıq səviyyələri və ixtisaslarına uyğun bazarda tələbin olmasından asılıdır. Əmək bazarında hansı yeni ixtisaslara tələbin olduğunu, mövcud ixtisasların hansı tədris planları üzrə tədrisinin həyata keçirilməsi zəruriliyini əlaqədar sənaye müəssisələri və dövlət idarələrindən başqa heç kəs dəqiq müəyyənləşdirə bilməz. Bu səbəbdən də tədris planlarının hazırlanmasında və ixtisasların müəyyənləşdirilməsində mütləq sənaye ilə əməkdaşlıq aparılmalı və onların fikirləri əsas götürülməlidir.
2. Müəssisələrin işçi heyətinin təkmilləşdirilməsi təlimləri. Belə növ əməkdaşlıq bir sıra işçi heyətin peşəkarlığının artırılması, onların mövcud və gələcək biznes ehtiyaclarına uyğun olaraq ixtisaslarının təkmilləşdirilməsi məqsədilə tədris proqramlarının və kurslarının təşkilini əhatə edir.
3. Universitet müəllimlərinin sənayeyə və müəssisələrin rəhbər işçilərinin universitetlərdə tədrisə cəlb etmək məqsədilə müvafiq mexanizmin qurulması. Bura universitet əməkdaşlarının sənaye müəssisələrində ixtisaslarına uyğun müvafiq əlavə işlərlə təmin edilməsi və müəssisələrin bir sıra rəhbər şəxslərinin öz fəaliyyət istiqamətlərinə uyğun universitetdə tədris işlərinə cəlb edilməsi məqsədilə lazımi işlərin görülməsi aiddir. Müəllimlərin praktiki məsələlərdə yaxından iştirak edərək öz tədris və elmi fəaliyyətlərinin nəticələrinin artırılmasına səbəb olan və habelə onların qazanc baxımından əlavə gəlirlər əldə etməsinə şərait yaradan sənaye müəssisələrində məsləhətçi və s. vəzifələrdə iştirakını təmin etmək məqsədilə ehtiyacı olan sənaye müəssisələrini bu işə həvəsləndirmək üçün belə növ əməkdaşlıqdan istifadə etmək olar. Habelə tələbələrin təhsil almalarında fundamental elmlərlə yanaşı, praktiki məsələlərin dərindən yiyələnmələri üçün sənaye müəssisələrinin seçilmiş menecerlərinin tədris prosesinə cəlb edilməsi bu proqramın əhəmiyyəti hesab edilə bilər. Belə növ qarşılıqlı əlaqələr universitet-sənaye əməkdaşlığında mövcud olan maneələrin aradan qaldırılmasına mühüm töhfə verə bilər.
Elmi işlər üzrə:
1. Ölkədə mövcud və gələcək mikro (biznes müəssisələri) və makro (nazirliklər, dövlət idarələri və s.) səviyyədə real mövzuların müəyyənləşdirilməsi, onların həlli istiqamətində tədqiqatların aparılması məqsədilə müvafiq şöbələrin (universitet daxilində müvafiq kafedraların, elmi-tədqiqat institutunun, alimlərin) həmin mövzular üzrə tədqiqatlar aparmalarına cəlb edilməsi sahəsində lazımi işlərin görülməsi.
2. Sənaye müəssisələrinə və dövlət orqanlarına universitetin elmi potensialını tanıtmaq məqsədilə davamlı olaraq sənaye müəssisələri və dövlət orqanlarının mütləq iştirakı ilə dəyirmi masa, toplantı, konfrans və s. keçirilməsi.